Haarlem

Haarlem, stad en gemeente in Nederland, hoofdstad van de prov. Noord-Holland, 12 km2, met 150.000 inw. De gemeente ligt in Zuid-Kennemerland, aan het Spaarne en omvat naast de stad Haarlem de onderdelen Spaarndam (ged.), Schalkwijk en Zuid-Schalkwijk.

1. Functies
De belangrijkste industrieën zijn de metaalnijverheid, w.o. scheepswerven (in Spaarndam), carrosseriebouw (o.a. een hoofdwerkplaats rollend materieel van de Nederlandse Spoorwegen), machinefabrieken; grafische industrie (o.a. Joh. Enschedé en Zn., gevestigd in 1703) en chemische industrie (o.a. farmacie). Voorts elektrotechnische en voedingsmiddelenindustrie (o.a. cacao).
Er zijn grote provinciale en rijksdiensten gevestigd, waardoor Haarlem ook een ambtenarenstad is. De stad is koop- en werkcentrum van Zuid-Kennemerland, een groot deel van Haarlemmermeer en de bollenstreek. Haarlem is de zetel van Provinciale Staten van Noord-Holland. Er zetelen een rooms-katholiek en een oud-katholiek bisschop. Sinds 1836 wordt in Haarlem de bodemkundige kartering van Nederland verzorgd (vroeger door de Geologische Stichting, sinds 1971 Rijks Geologische Dienst genaamd).
Er is een Huis van Bewaring ( 'De Koepel').

1.1 Kunst en cultuur
De stad kent een levendig cultureel leven: standplaats van het Noord-Hollands Philharmonisch Orkest, zetel van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (opgericht 1752), schouwburg en een gebouw voor kleine toneelproducties (De Toneelschuur). Er is een werk- en contactcentrum voor jonge beeldende kunstenaars (Ateliers '63) en er zijn verschillende kunstenaarsverenigingen. Belangrijke musea zijn het Frans Halsmuseum, gevestigd in het voormalige Oude Mannenhuis (1608) met collectie vnl. Haarlemse schilders (o.a. schutters- en regentenstukken van Frans Hals), kunstnijverheid en de collectie Jacob van Looy, het Teylers Museum (het oudste openbare museum van Nederland, 1784; in 1996 uitgebreid met een nieuwe vleugel), met verzameling tekeningen (16de-20ste eeuw) en prenten (19de-20ste eeuw), natuurkundige instrumenten (18de en 19de eeuw) en fossielen, en een uitgebreide wetenschappelijke bibliotheek, het Museum Enschedé, dat een overzicht geeft van de ontwikkeling van de boekdrukkunst in Nederland en o.m. de atlassen van Joan Blaeu in de collectie heeft en het Historisch Museum Zuid-Kennemerland.

Het museum Schatkamer van de Kathedrale Basiliek St.-Bavo stelt kerkelijke kunst uit de 15de tot 20ste eeuw ten toon, w.o. de zilvercollectie Warmond, en is gespecialiseerd op kunstvoorwerpen afkomstig uit het bisdom Haarlem. De Vishal en de Vleeshal op de Grote Markt zijn beide in gebruik als expositiecentra voor moderne kunst; eveneens op de Grote Markt de in 1993 geopende Verweyhal (museum rondom de Haarlemse schilder Kees Verwey). Onder de Vleeshal bevindt zich het Archeologisch museum. De vele, kunsthistorisch belangrijke gebouwen trekken jaarlijks duizenden toeristen. Het gemeentearchief herbergt een belangrijke topografische verzameling van Haarlem.

2. Stadsbeeld
De oudste kern van de stad ligt in de scherpe bocht van het Spaarne; in de 14de eeuw vond vooral naar het oosten uitbreiding plaats, later ook naar het zuiden en westen. Na het beleg van 1572-1573 en de grote brand in 1576 beleefde de stad een economische opbloei en vond uitbreiding plaats in noordelijke richting (17de eeuw; door Salomon de Bray). Ten slotte werd de groei in noordelijke en zuidelijke richting het sterkst, zodat de huidige stadsplattegrond een langwerpige vorm heeft, evenwijdig aan de kustlijn. De ontwikkeling naar het noorden was zo sterk dat na annexatie van de gem. Schoten en deels Spaarndam (1927) Haarlem thans bijna aan Santpoort is vastgebouwd. De jongste uitbreidingen gingen in zuidelijke (Schalkwijk; Meerwijk) en oostelijke richting (Waarderpolder). De voormalige stadswallen zijn herschapen in plantsoenen. De bospartijen van de beroemde Haarlemmerhout (15de eeuw) zijn in 1827 opnieuw aangelegd door Zocher (sinds 1959 vernieuwd).

2.1 De Grote Markt
Haarlem bezit in de Grote Markt, met het stadhuis, de St.-Bavo, de Vishal en de Vleeshal, een van de mooiste pleinen van Nederland. De hoofdwacht, het oude stadhuis, is een van de oudste monumenten van de stad (13de eeuw; gerest. 1995 en als museum ingericht). De oudste delen van het huidige stadhuis dateren uit het midden van de 14de eeuw; de toren op de rechterhoek is in 1914 herbouwd naar voorbeeld van een in 1772 gesloopt ouder exemplaar. De Pandpoort (15de eeuw) leidt naar Het Pand, een 15de-eeuwse kloostergang. De hervormde Grote of St.-Bavokerk werd sinds 1876 herhaaldelijk gerestaureerd, het meest recent in 1980-1985. Het is een laat-gotische kruisbasiliek met slanke kruistoren (gerest. 1964-1969).
Middenbeuk en koor zijn door houten gewelven gedekt (14de-17de eeuw). Veel van het meubilair dateert van voor de beeldenstorm: koorhek (1509-1517), koorbanken (1512), later beschilderd met familiewapens, koperen lutrijn met pelikaan (1499) door Jan Fierens uit Mechelen. Groot en rijk versierd orgel (1738; herhaaldelijk gerestaureerd, het laatst in 1961 door de Deense orgelbouwers Marcussen) van Christian Müller, waarvan het front is uitgevoerd door Jan van Logteren; het marmeren reliëf met allegorische voorstelling onder het orgel is van Jan-Baptist Xavery. De Vleeshal (1602-1603) van Lieven de Key is een hoogtepunt van de vroege Hollandse renaissance (Unesco-monument).
De imposante Spaarnwouder of Amsterdamse Poort stamt uit eind 14de eeuw. Belangrijke bouwwerken zijn verder de hervormde Bakenesserkerk (15de-16de eeuw, verbouwd in de 17de), met fraai interieur, de Janskerk, voormalige kloosterkerk van de johannieters (14de-16de eeuw), waarin thans het gemeentearchief is gehuisvest, de Waalse oorspronkelijk Begijnhofskerk (14de-16de eeuw), de Nieuwe Kerk (hervormd, 1645-1649; ontwerp J. van Campen) met toren (1613) door Lieven de Key, het Paviljoen Welgelegen (1785-1788; ontwerp Trinquetti), thans provinciehuis, met fraai Louis XVI-interieur, de katholieke kathedrale basiliek van St.-Bavo (1895-1929) door Jos. Cuypers; het in 1978 officieel in gebruik genomen orgel is afkomstig uit de gesloopte Willibrorduskerk te Amsterdam.
Uit de 20ste eeuw (1926) dateert de architectonisch opvallende gereformeerde kerk aan de Kloppersingel. Haarlem telt voorts nog vele oude gevels (waaronder die van de zgn. Proveniershuisjes tegenover het Frans Halsmuseum), poortjes en hofjes.

3. Geschiedenis
De naam Haarlem komt voor het eerst voor op een lijst van eigendommen van de Utrechtse St.-Maartenskerk die van de jaren tussen 918 en 938 dateert. Reeds in de 11de eeuw was ze zetel van de graaf van Holland - de woning lag aan de Grote Markt - en de marktplaats van het Kennemerland. In 1245 kreeg Haarlem van graaf Willem II stadsrechten, in 1429 volgde het tolrecht. De strategische ligging aan de samenkomst van het Spaarne (binnenscheepvaart van Amsterdam naar het zuiden) en de oude landweg door Holland bracht de stad aanzienlijke economische welvaart. Er kwamen vele scheepswerven, bierbrouwerijen, weverijen en blekerijen en er werd op grote schaal gebouwd. In de 15de eeuw echter kwam een einde aan deze welvaart (Hoekse en Kabeljauwse twisten [zie Hoeken en Kabeljauwen], de opstand van het Kaas- en Broodvolk); de Tachtigjarige Oorlog (Beleg van Haarlem, 1572-1573) betekende de definitieve nekslag.
De stad werd na zeven maanden de Spaanse troepen te hebben weerstaan in 1573 door Don Frederik van Toledo veroverd en tot Spaanse enclave gemaakt. In 1577 ging de stad over tot de zijde van de Staten (Akkoord van Veere), waarna de Spaanse troepen de stad verlieten en de wederopbouw begon. Een jaar later luidde een door hervormden aangevoerd oproer het einde in van het in 1559 gestichte bisdom. In de hierop volgende tijd wordt de stad, mede dankzij Vlaamse en Franse immigranten een centrum van linnenweverij. Het aantal inwoners verdubbelde zich binnen vijftig jaar, maar reeds halverwege de 17de eeuw verloor de stad haar macht opnieuw ten gevolge van politieke twisten en onlusten. Sinds 1853 is ze weer bisschopszetel.

In1927 annexeerde de gemeente de destijds opgeheven gemeenten Schoten en Spaarndam en gedeelten van de gemeenten Heemstede, Bloemendaal, Haarlemmerliede en Spaarnwoude.

Heeft u nog meer informatie toe te voegen? Klik hier.